مهدی بازرگان
|
| |
| شناسنامه | |
|---|---|
| زادروز | ۱۲۸۶ش |
| شهر تولد | تهران |
| کشور تولد | ایران |
| تاریخ درگذشت | ۳۰ دی ۱۳۷۳ش |
| کشور درگذشت | سوئیس |
| آرامگاه | مقبره بیات در شهر قم |
| خویشاوند سرشناس | عبدالعلی بازرگان |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات سیاسی | |
| پست‌ها | نخست‌وزیر دولت موقت |
| اطلاعات علمی و مذهبی | |
| تالیفات | فهرست آثار مهدی بازرگان |
مهدی بازرگان (۱۲۸۶ش- ۱۳۷۳ش) سیاستمدار شیعه، روشنفکر دینی و پژوهشگر قرآنی قرن چهاردهم شمسی. او نخست‌وزیر دولت موقت پس از انقلاب اسلامی ایران بود. ارتباط بازرگان در زمان تحصیل در فرانسه با گروه‌های مذهبی فرانسوی، این دغدغه را در او تقویت کرد که دین و خداپرستی ریشه عقب‌ماندگی اجتماعی نیست. بازرگان در زمان تدریس در دانشگاه‌های ایران، فعالیت‌های مذهبی بسیاری داشت که سبب شد او را در آن دوره سمبل یک استاد مسلمان در دانشگاه معرفی کنند.
حداد عادل نویسنده معاصر معتقد است، تأثیر مهم بازرگان در دانشگاه، دفاع از اسلام از طریق اثبات علمی بودن دین بود. بازرگان به موجه‌سازی گزاره‌های دینی با علوم تجربی اعتقاد داشت و در کتاب «مطهرات در اسلام» تلاش کرد وجه علمی احکام دینی به خصوص در بخش نجاسات را نشان دهد. این دیدگاه مورد انتقاد برخی از جمله مرتضی مطهری واقع شد. بیش از سیصد عنوان کتاب از بازرگان نام برده شده که بیشتر آن‌ها سخنرانی‌های وی است که به صورت کتاب درآمد.
بازرگان از دهه سی شمسی آثاری پیرامون قرآن دارد و مجموعه «سیر تحول قرآن» از شهرت بیشتری نسبت به سایر آثارش برخوردار است. درس گفتارهای بازرگان پیرامون قرآن که پس از انقلاب اسلامی ارائه شد، در مجموعه‌ای با عنوان «بازگشت به قرآن» چاپ شد. بازرگان طرفدار نظریه ارتباط دین و سیاست بود؛ اما در سال ۱۳۷۱ش سخنرانی با عنوان «خدا و آخرت؛ هدف بعثت انبیاء» داشت که سبب شد برخی آن سخنرانی را نشانه تغییر در او و حرکت به سمت سکولاریسم بدانند.
بازرگان در دوران نخست‌وزیری محمد مصدق، رئیس هیأت مدیره خَلع ید از شرکت نفت بریتانیایی و سپس رئیس مدیریت لوله‌کشی آب تهران شد. او به جهت مخالفت با اصلاحات ارضی شاه، شش سال زندانی شد. بازرگان از مؤسسان حزب نهضت آزادی ایران بود. او نماینده تهران در مجلس اول شورای اسلامی بود.
زندگی‌نامه
مهدی بازرگان در سال ۱۲۸۶ش، (یک سال پس از اعلان مشروطیت)، در تهران متولد شد. پدر او فردی بازاری، ثروتمند و مذهبی بود. بازرگان برای تحصیل به مکتب‌خانه سنتی نرفت و در یکی از مدارس جدید به نام دبستان سلطانی درس خواند. سپس به مدرسه دارالمعلمین تهران رفت که رئیس آن ابوالحسن فروغی بود و نقش تعیین‌کننده‌ای در افکار بازرگان داشت.
بازرگان در سال ۱۳۰۶ش جزء اولین گروه ممتاز کشور، برای تحصیل به فرانسه اعزام شد. او در فرانسه در رشته ترمودینامیک و نساجی تحصیل کرد و در سال ۱۳۱۳ش پس از هفت سال تحصیل، به ایران بازگشت. بازرگان در سال ۱۳۱۵ش در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد.
بازرگان، نخستین دانشیار دانشکده فنی دانشگاه تهران شد. او شش سال ریاست آن دانشکده را برعهده داشت. در زمان ریاست دانشگاه، به اصلاح نظام‌های اداری و آموزشی و تکمیل و تجهیز آزمایشگاه‌ها پرداخت. بازرگان در دانشگاه، فعالیت‌های مذهبی نیز داشت. مهدی چمران، بازرگان در آن دوره را سمبل یک استاد مسلمان در دانشگاه معرفی می‌کند که نزد گروه‌های مختلف، مقبولیت داشت.
بازرگان در سال ۱۳۱۸ش ازدواج کرد. حاصل این ازدواج، پنج فرزند به نام‌های زهرا، عبدالعلی، فرشته، فتانه و محمدنوید بود. او در سال ۱۳۱۹ش با آیت الله طالقانی آشنا شد و این آشنایی بعدها به دوستی و همکاری صمیمانه‌ای بدل گردید.
وی در دوران نخست‌وزیری محمد مصدق، رییس هیأت مدیره خَلع ید از شرکت نفت بریتانیایی بود که پس از مدتی کوتاه استعفا داد. سپس رئیس مدیریت لوله‌کشی آب تهران شد و پروژه لوله‌کشی آب تهران را با کمک مالی بازاری‌ها به سرانجام رسانده و توانست لوله‌کشی را تا ابتدای هر محله‌ای ببرد. بازرگان پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نخست‌وزیر دولت موقت و نماینده مجلس اول بود.
وفات
بازرگان ۳۰ دی ۱۳۷۳ش، پس از یک دوره بیماری، در جریان سفر درمانی در زوریخ سوئیس درگذشت. پیکر او به تهران منتقل شد و مقابل حسینیه ارشاد، تشییع شد و به وصیت خودش، در مقبره بیات روبروی حرم حضرت معصومه(س) در قم، دفن گردید.
آثار
بازرگان نویسنده‌ای پرکار بود و کتاب‌های بسیاری تألیف کرد. مجموعه آثار مهدی بازرگان در ۳۵ جلد جمع آوری شده است. بنیاد بازرگان، بیش از سیصد عنوان کتاب از او نام برده که بیشتر آن‌ها در آغاز، سخنرانی بوده و سپس با ویرایش و تکمیل منتشر شده‌اند. بسیاری از این آثار، کم حجم هستند و در دوران پیش از انقلاب اسلامی ایران در قالب کتاب‌های ارزان قیمتِ جیبی انتشار یافته‌اند. «راه طی‌شده»، «ذره بی‌انتها»، «عشق و پرستش» و مجموعه سیر تحول قرآن از مهم‌ترین آثار بازرگان دانسته شده است.
فعالیت‌های دینی
بازرگان در خانوده‌ای مذهبی رشد کرد. او در فرانسه به واجبات دینی، پایبند بود. بازرگان در دوره‌ای در فرانسه حضور داشت که گروه‌های کاتولیک، فعالیت فراوانی داشتند. ارتباط با گروه‌های فرانسوی مذهبی، این تأثیر را بر بازرگان گذارد که پیگیر افکار مذهبی خود شود و خداپرستی را ریشه عقب‌ماندگی اجتماعی نداند.
بازگشت بازرگان به ایران همراه با رواج افکار احمد کسروی بود که «دین» و «دانش» را سازگار نمی‌دانست. بازرگان به مقابله با این فکر پرداخت و اوج چنین تلاشی در کتاب «راه طی‌شده» بود که در سال ۱۳۲۷ش منتشر شد. بازرگان همچنین در مقطعی که دین را علت عقب‌ماندگی قلمداد می‌کردند، با نگارش کتاب «مذهب در اروپا» به مقابله با آن پرداخت.
بازرگان، نخستین انجمن اسلامی دانشجویان مسلمان و اولین نمازخانه را در دانشکده فنی در محیط دانشگاه تهران ایجاد کرد. بازرگان به موجه‌سازی گزاره‌های دینی با علوم تجربی اعتقاد داشت. در کتاب «مطهرات در اسلام» تلاش کرد وجه علمی احکام دینی به خصوص در بخش نجاسات را نشان دهد. این دیدگاه مورد انتقاد برخی از جمله مرتضی مطهری واقع شد.
حداد عادل، نویسنده معاصر، معتقد است تأثیر مهم و اصلی بازرگان در دانشگاه و میان تحصیل‌کرده‌های جدید که گمان می‌کردند لازمه علوم و تمدن غربی، رویگردانی از دین است، دفاع از اسلام از طریق اثبات علمی بودن دین بود. برخی بر این باورند بازرگان با سخنرانی‌های متعدد در مجالس مذهبی و علمی، خلأ اعتقادی و علمی جوانان را پر می‌کرد و در برابر تبلیغات ضددینی احزابی همچون حزب توده و جریان‌های دین‌ستیز، نقشی مؤثری داشت.
بازرگان و قرآن
بازرگان سه دوره کتاب آموزش قرآن را در دهه سی و چهل شمسی به چاپ رساند. او همچنین کتاب «سیر تحول لفظی قرآن» و «سیر تحول موضوعی قرآن» را در دهه چهل شمسی و «سیر تحول محتوایی قرآن» را در دهه شصت هجری به چاپ رساند. این کتاب‌ها مورد توجه بسیار قرار گرفت. او آثار دیگری در مورد قرآن مانند «پا به پای وحی» نیز دارد. مهدی بازرگان، پس از انقلاب اسلامی ایران، درس گفتارهایی پیرامون قرآن داشت که برخی از آن‌ها در تلویزیون دولتی ایران نیز پخش شد. این مجموعه در چند جلد و با عنوان «بازگشت به قرآن» چاپ گردید.
اندیشه سیاسی
بازرگان را سیاستمداری اخلاق‌گرا معرفی کرده‌اند. برخی نویسندگان معتقدند بازرگان دارای سیستم فکری و اجرایی بسیار منظمی بود و به همین جهت ریسک و خطر نمی‌کرد.
مهدی بازرگان:
«من از ابتدا با آیت‌الله خمینی اختلاف نظر داشتم. ایشان ایران را برای اسلام می‌خواست و من اسلام را برای ایران می‌خواستم.»
بازرگان به دموکراسی اعتقاد داشت. او با استفاده از مفاهیم ریاضی، به دموکراسی پایه علمی می‌داد و همچنین آن‌را موجود در دین اسلام دانسته و هرگونه تضادش با اسلام را رد می‌کرد.
برخی محققان، بازرگان را به جهت فکری از مشروطه‌خواهان معتدل دانسته و معتقدند او می‌پنداشت با همیاری دو جناح دانشگاهی و حوزوی، می‌توان به پیشرفت کشور، در مبارزه با استبداد و تأمین منافع ملی رسید.
بازرگان طرفدار نظریه ارتباط دین و سیاست بود و تلاش می‌کرد بر مبنای آن، اهداف و ساختار حکومت و نقش فرد و جامعه را مشخص کند. بازرگان در سال ۱۳۷۱ش سخنرانی با عنوان «خدا و آخرت؛ هدف بعثت انبیاء» داشت که به صورت مکتوب نیز چاپ شد. برخی با استناد به این سخنرانی معتقدند بازرگان از نظر پیشین خود در ارتباط دین و سیاست دست برداشته است. در طرف مقابل، برخی با ردّ این دیدگاه، معتقدند بازرگان در این سخنرانی اشاره‌ای به سکولاریسم ندارد و تنها معتقد است نباید کسب قدرت سیاسی به عنوان هدف دین مطرح شود.
فعالیت‌های سیاسی
برخی از محققان معتقدند بازرگان تا سال ۱۳۳۰ش به معنای معمول، فردی سیاسی نبود؛ بلکه بیشتر یک استاد دانشگاه متدین، سخنور و نویسنده‌ای پرکار بود. وی عضو جبهه ملی شد؛ اما موقعیت قدرت‌مندی در این جریان نداشت تا اینکه کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ش واقع شد و او دبیر شورای مرکزی نهضت مقاومت ملی شد. بازرگان در نتیجه فعالیت‌ها در سال ۱۳۳۴ش به مدت پنج ماه و سپس در سال ۱۳۳۶ش هشت ماه زندانی بود.
مهندس بازرگان در دادگاه نظامی سال ۱۳۴۲ش:
«ما آخرین گروهی هستیم که به زبان قانون با شما سخن می‌گوییم و بعد از ما دیگر با این زبان با شما صحبت نخواهند کرد».
بازرگان در بهار سال ۱۳۴۰ش با همکاری برخی شخصیت‌ها، نهضت آزادی ایران را تشکیل داد. در دوران انقلاب سفید، نهضت آزادی و به تبع آن بازرگان با اصلاحات ارضی مخالفت کرده و آن‌را توطئه‌ای برای توسعه نفوذ سیاسی حکومت شاهنشاهی دانستند. این مخالفت، سبب زندانی شدن وی شد. بازرگان در سال ۱۳۴۱ش بازداشت و تا سال ۱۳۴۷ش در زندان بود. او پس از آزادی به جهت عدم امکان فعالیت سیاسی و تشکیلات علنی، بیشتر فعالیت‌هایش را به صورت فکری و فرهنگی ادامه داد.
بنیانگذاران سازمان مجاهدین خلق از جمله محمد حنیف‌نژادعلاقه خاصی به مهندس بازرگان داشتند و برخی شاگرد او بودند. کتاب «راه طی‌شده» بازرگان تأثیر بسیاری بر آنان داشت.
بازرگان در اردیبهشت ۱۳۵۷ش به‌صورت مخفیانه مصاحبه‌ای با خبرنگار بلژیکی انجام داد که بازتاب وسیعی در شبکه‌های خارجی داشت او در این مصاحبه گفته بود که ملت باید بین شاه و آزادی یکی را انتخاب کند. او در آبان ۱۳۵۷ش در پاریس به ملاقات امام خمینی رفت و چند جلسه با ایشان بحث و گفتگو داشت. پس از بازگشت به ایران، نهضت آزادی در ۱۴ آبان ۱۳۵۷ش بیانیه‌ای صادر کرد که اکثریت قاطع ملت ایران، شاه را نمی‌خواهد و خواستار حکومت اسلامی به رهبری امام خمینی است.
مهندس بازرگان در اولین انتخابات مجلس شورای اسلامی، به عنوان نماینده تهران، به مجلس راه یافت و در فراکسیون اقلیت مجلس قرار گرفت. او در مجلس، نطق‌های پر تنشی داشت. او در چهارمین دوره انتخابات ریاست‌جمهوری به عنوان کاندیدا ثبت نام کرد، اما ردّ صلاحیت شد.
تأسیس نهضت آزادی ایران
مهدی بازرگان در سخنرانی افتتاحیه حزب نهضت آزادی، مشی خود را در سه کلمه ابراز نمود: «ما مسلمانیم، ایرانی هستیم و مصدقی».
نهضت آزادی ایران در بهار سال ۱۳۴۰ش توسط شخصیت‌هایی مانند بازرگان، یدالله سحابی و آیت‌الله طالقانی تشکیل شد. این نهضت در اعتراض به جبهه ملی و برای تقویت و گسترش مؤلفه مذهبی مقاومت به‌وجود آمد.
مهندس بازرگان در افتتاحیه نهضت آزادی سخنرانی کرد و مشی خود را در سه کلمه ابراز نمود: «ما مسلمانیم، ایرانی هستیم و مصدقی (طرفدار محمد مصدق)».
نخست‌وزیری دولت موقت
بازرگان در تاریخ ۱۵ بهمن ۱۳۵۷ش به پیشنهاد مرتضی مطهری توسط امام خمینی مأمور تشکیل دولت موقت گردید. او را سیاستمداری میانه‌رو در دولتی انقلابی دانسته‌اند. با گذشت زمان اختلافات مبنایی و اجرایی بسیاری بروز کرد. به اعتقاد برخی محققان، شهادت مرتضی مطهری و وفات سید محمود طالقانی بر مشکلات مهدی بازرگان در دولت موقت افزود. در نهایت، بازرگان در تاریخ ۱۴ آبان ۱۳۵۸ش از سمت نخست‌وزیری استعفا داد.
استعفای بازرگان از نخست‌وزیری دولت موقت را از مسائل بحث‌برانگیز دانسته‌اند. او و طرفدارانش، تعدد مراکز قدرت و تصمیم‌گیری و مداخله افراد غیرمسئول را سبب استعفا و شکست دولت موقت دانسته‌اند؛ اما دیگران تفاوت میان بینش و نگرش او و رهبری انقلاب نسبت به اسلام، مفاهیم انقلابی و گرایش‌های سیاسی را علت ناپایداری حکومت بازرگان دانسته‌اند.
پانویس
- ↑ ، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۳.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۵-۱۶.
- ↑ ، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ، سایت بی‌بی‌سی فارسی.
- ↑ ، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۲.
- ↑ ، سایت آنا.
- ↑ ، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۶۰.
- ↑ ، سایت آپارات.
- ↑ پرتال امام خمینی.
- ↑ ، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان.
- ↑ ، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ ، سایت بنیاد فرهنگی مهدی بازرگان.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۴۳.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۴.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۲۲.
- ↑ ، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ج۱۴، ص۵۷۰.
- ↑ ، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ ، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ ، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ج۱، ص۴۴۶.
- ↑ ، سایت بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان.
- ↑ ، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑
- ↑ ،سایت یوتیوب.
- ↑ . پرتال امام خمینی.
- ↑ ، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۶۵.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۶۵.
- ↑ ، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۴۴.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۴۵.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ص۴۴۷.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۱۱.
- ↑ ، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ، سایت حسن یوسفی اشکوری.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۳۹.
- ↑ برزین، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، ۱۳۷۸ش، ص۱۸۱.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۴۰.
- ↑ ، سایت آپارات.
- ↑ خواجه‌سروی، «بازرگان»، ص۵۴۰.
- ↑ ، سایت آپارات.
- ↑ ، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ ، پرتال امام خمینی.
- ↑ ، سایت بهار.
- ↑ ، سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ ، سایت آپارات.
- ↑ ، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
- ↑ ، سایت آپارات.
- ↑ ،سایت یوتیوب.
- ↑ بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان.
- ↑ عادل، «بازرگان»، ص۴۴۸.
- ↑ ، سایت آپارات.
- ↑ ، پرتال امام خمینی.
- ↑ ابوالحسن فروغی ابوالحسن فروغی (۱۲۷۰ -۱۳۳۸ش. در تهران، ادیب، فیلسوف و سیاستمدار و پدر روشن‌فکری دینی در ایران است. او فرزند محمدحسین فروغی و برادر محمدعلی فروغی است. فروغی از مؤسسان مدرسه عالی دارالمعلمین بود. آرین پور، یحیی، از نیما تا روزگار ما، تهران، انتشارات زوار، ۱۳۷۶ش
- ↑ محمد حنیف‌نژاد محمد حنیف‌نژاد (۱۳۱۸-۱۳۵۱ش) از بنیانگذاران سازمان مجاهدین خلق ایران بود. وی به همراه سعید محسن و علی‌اصغر بدیع‌زادگان، سازمان مجاهدین خلق را در سال ۱۳۴۴ پایه‌ریزی کرد. وی دانش‌آموخته رشته مهندسی کشاورزی بود. حنیف‌نژاد در جریانات دانشجویی سال‌های ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲ در جبهه ملی و نهضت آزادی فعال بود. محمد حنیف‌نژاد در سال ۱۳۵۰ توسط ساواک دستگیر و در چهارم خرداد ۱۳۵۱ اعدام شد.
منابع
- ، سایت تاریخ ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۲بهمن ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- ، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، تاریخ درج مطلب: ۱۶سپتامبر ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- ، بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، تاریخ درج مطلب: تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- برزین، سعید، زندگی‌نامه سیاسی مهندس مهدی بازرگان، تهران، نشر مرکز، ۱۳۷۸ش.
- ، سایت تاریخ ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۱۰ بهمن ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ دی۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- ، سایت آنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶آذر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- ، پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- ، پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- ، سایت بهار، تاریخ درج مطلب: ۲۱دی ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- خواجه‌سروی، غلامرضا، «بازرگان»، اندیشه سیاسی متفکران مسلمان، ج۱۴، تهران، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و اجتماعی، ۱۳۹۰ش.
- «»، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب:۱۶ اردیبهشت ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۵تیر ۱۴۰۰ش.
- بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان، تاریخ درج مطلب: ۲۷ ژانویه ۲۰۱۹م، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- . پرتال امام خمینی، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- عادل، حداد، «بازرگان»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- ، سایت بنیاد فرهنگی مهدی بازرگان، ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۷م.
- ، سایت آپارات، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- ،سایت یوتیوب، تاریخ درج مطلب: ۹می ۲۰۲۰م، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- ، سایت بی‌بی‌سی فارسی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ بهمن ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- ، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۲مرداد ۱۳۸۵ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- ، سایت تاریخ ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ دی ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- ، سایت حسن یوسفی اشکوری، تاریخ درج مطلب: ۲۴آگوست ۲۰۲۰م، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
- ، سایت تاریخ ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ دی ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۳۱خرداد ۱۴۰۰ش.
پیوند به بیرون